First Footsteps in East Africa (Q-1-aad)

Buugan waxa qoray Richard Burton oo ahaa sahamiye, Af-yaqaan, Qoraa, Askari, gabayaa, basaas Turjumaan iyo khabiir waxa reer galbeedka u yaqaanaan arrimaha barriga(Orientalism). Waxa uu u dhashay dalka Boqortooyada Midawday ee Biritan. Waxa uu ahaa nin dhul mareen ah oo aad ugu dhex safray Afrika , Aasiya iyo Ameerika. Waxa uu caan ku yahay Xadilaada ama min-guurinta uu u rogay af-ingiriisiga buugta Alfa-layla wa layla (kun habeen iyo habeen) ee Af-carabiga ah iyo buugga Kaama-suutra ee Hindiga.

Buuga kan waxa uu qoray qarnigii 19aad, xiligaas oo imbraadooriyadii Biritan ay ku fidsanayd dunida daafaheeda. Qoraagu waxa uu ka yagleelay buuga xusuus qorkiisii mudadii uu safarka ku ahaa Saylac ilaa Harar ilaa Barbara iyo degaanka intaa u dhaxeeyay.

Richard Burton waqtigii uu jibaaxayay dhulkaasi soomaaliyeed waxa uu aad ugu fiirsaday dhaqanka dadka iyo qaabka loo abuuray degaanka ay ku noolyihiin. Duunyo iyo nool waxa ay haysteen, caadooyinkooda, diintooda iyo aanooyinka dhex yaalay beelahaas soomaaliyeed iyo Sidoo kale-na Afka Soomaaliga.Waxa aan ula dhacay sida qotada dheer ee uu ugu fiirsaday degaanka iyo dadkaba, marar badan waan ku diirsaday kuwa kale-na waan ka diday.

Judha koowad ee buuga akhrigiisa bilawdaba, waxaad dhadhansanysaa qab Reer-galbeedaysan ama aragta Yurubiyaanka ah ee qoraaga. Waxa si liidis ah uu u xusayaa Soomaalida xiligaas noolayd ee uu la kulmay. qaab qalalan oo ka madhan fahan fayaw ayuu uga hadlayaa cadooyinka uu la kulmay, waxana aad u saamaynsay qoraaga af-lagaadadii iyo kutidhi-kuteentii uu ka soo maqlay carabtii ku noolayd qarka kale ee badda cas sida ereyo af-lagaado ah oo carabtaasi soomalida ku yeedhi jireen, "Bilaadul-wax i sii" oo salka ku haya in soomaalidu yihiin dad caydh ah oo wax waydiisi badan.


Sidoo kale waxa uu ku fudaydistay dhaliilista soomalida, tusaale ahaan waxa uu si degdeg ah u daadifeeyay aragtida dadkii degaankaas qabeen oo ahayd in Kaneecadu ay keento qandho halis ah (Malaria). Gamaanka Soomalida iyo fardo-fuulistooda ayuu sidoo kale aad uga dayriyay oo ku tilmaamay soomaalida dad aan gamaanka waxa uu galo iyo waxa uu gudaba aan garanayn. Inkasta oo aanan aad ugu eedayn karin arrinta gamaanka waayo suugaanteeda ma uu maqal ee waxa uu arkay uun fardafuulka soomaalida, laakiin uma uu tixgalin baahiyaha gaarka ah ee dagaankan gubanka ah ee milica iyo buurta badani uu khasab yeelay in koore aad u fudud oo aan culays iyo huur toona ku ahayn faraska la adeegsado.


Guud ahaan buugu waa il-taariikheed hodan ah oo si uun looga dheegan karo noloshii iyo degaankii waagaas haba koobnaatee. Dadka iyaguna xiiseeya dhiraha iyo ugaadhu, qoraagu waxa uu buugu si firidhsan u xusayaa dhiraha kala duwan ee uu degaan kasta kula kulmay iyo ugaadhii ku dhaqanayd dagaanadaasi.

Yibirkii Laas-Burgaabo (The Yibir of Las-Burgabo)

Yibirkii Laas-Burgaabo waa buug Mala-awaal ah laakiin si xiisadaysan u qaadaadhigaya arrinta badiyaa soomaalidu indhaha ka meermeeriso ee Hayb-sooca. Buugu waxa uu ku qoranyahay afka Ingiriisiga, Qoraagu waa Maxamuud Geeldoon Waana aqoonyahan ku xeel-dheer cilmiga fiisigiska, gaar ahaan laantiisa la hal-maasha caafimaadka,waxa uu ku dhaqanyahay carriga Isu-tagga Maraykanka. Buugga kani waa mid-kiisii u horeeyay ee daabacadiisu u hir-gashay.

Qoraagu waxa uu si dhiiraanani ku dheehantahay u dhex-jibaaxayaa lama-taabtaanka "Hayb-sooca" inkasta oo sheeko mala-awaal ah uu xardhay, haddana waxa uu si farshaxanimo ku dheehantahay u soo tabinayaa Arrimo badan oo xidhiidh la leh Hayb-sooca, Beel-takoorka, Liidista, Quudhsashada iyo dhibaatada lagu hayo beelahaasi la dulmay ee Yibirka.

Gogol-dhiggu waa mid aad u kooban oo gumud ah laakiin miisan culus u leh sheekada. Waa dhawr sadar ah oo ka hadlaya khuraafaadka sida baahsan loo yaqaan ee Bucuur-bacayr iyo Sheekh Yuusuf Al-Kawnayn. Sidii looga guulaystay Bucuur bacayr iyo magtisii oo loogu tabiyay wiil kasta oo u dhasha Ajjiga!  tafiirtiisuna (Yibirku) Qaataan oo hadeer loo yaqaan "sabaayada". Waa sida qoraaga buugu Hadalka u dhigaye.

Sheekadu waa mid ku saabsan Qoys Yibir ah iyo sida ay noloshoodu  isu gadgadinayso. Geeddi ayaa socdaal gaaban ku tagay magaalada mala-awaalka ah ee Laas-Burgaabo (Laas-caano,  Burco, Ceerigaabo)  laakiin uma suurto-galin in uu soo laabto oo wadkii baa ku soo habsaday, caruurtii uu ka tagay ee Aamina iyo Cali Fajiciso ku noqotay. Curadii Aamina ayaa tunka u ridatay masuuliyada walaalkeeda kurayga ah iyo sidii ay uga oodi lahayd taariikhda aadka u xanuunka badan ee qoyskooda!.

Geeridii aabihiis kaddib, cali waxa uu ku baraarugay arrin ka xijaabnayd, Waa beesha uu ka dhashay iyo sida ay ugu takoorantahay bulshada inteeda kale. Gooni bay u dagaan, shaqooyin gaar ah bay qabtaan, dadka qaarkiina maba ogolla in ay geeriyooan karaan!. Cali waxbarashada ayuu aabihiis la jeclaa, waxana aad uga caawiyay dhinacaas Maamulaha Dugsiga.

Cali Himiladiisa uu odorosay ayaa mar qudha kala daatay markii uu waayeelay. In kasta oo markii uu kurayga ahaa loo jeclaa kartidiisa, dadaalkiisa iyo fahmadiisa, hadeer oo uu baaluqay dadku waxay arkaan nin yibir ah. Arintaas si uu uga hor tago waxa uu cali isku aa midaynta beeshiisa laakiin taasina sun kale ayay ku noqonaysaa. Cali noloshiisuba waxay noqotay kud ka guur oo qanjo u guur. Waxase ugu sii xanuun badnayd markii uu ka war helay taariikhda qoyskiisa ee gaar ahaan hooyadiis.

Sheekadu waa mid ina tusinasya wajjiyada haybsooca, sida qayaxan iyo sida dadban ee loo adeegsado. Rafaadka ay la kulmaan dadkaas aynu diinta, dubka,degaanka iyo dhaqankaba wadaagno. Nasiib-darro buugu waxa uu ku qoranyahay af aan ku haboonayn waxana wanaagsanaan lahayd in uu ku qoranyahay afka soomaliga si dhamaan bulshada soomaaliyeed u akhrisan karto.